Tο εικονοκλαστικό έργο του Μαρκήσιου ντε Σαντ ανοίγει μαύρες τρύπες στο ψεύτικο φωτοστέφανο που σφετερίζεται το άτομο στην αστική κοινωνία. Φέρνοντας στην επιφάνεια τα αλληλοσυγκρουόμενα στοιχεία του ασυνείδητου, τάραξε με την "πορνογραφική" του επιφάνεια όλες τις κοινωνίες κι όλα τα καθεστώτα από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης ως τις μέρες μας.
Το "λογικό" μέγεθος και το σαρκαστικό χιούμορ που διανθίζει τις θεωρητικές αναλύσεις και τις τολμηρές σκηνές της "Φιλοσοφίας στο μπουντουάρ" κάνει το μυθιστόρημα αυτό το πιο ευανάγνωστο από τα έργα του "θείου" Μαρκήσιου. Σ' αυτό το σύγχρονο "Συμπόσιο", όπου το ρόλο της Διοτίμας παίζει ο φοβερός ακόλαστος και δεινός φιλόσοφος Ντολμανσέ, ένα νεαρό μέλος της γαλλικής αριστοκρατίας μόλις βγαλμένο από το παρθεναγωγείο μυείται στη θεωρία και την πράξη της ανατρεπτικής σαδικής κοσμοαντίληψης.
Το "λογικό" μέγεθος και το σαρκαστικό χιούμορ που διανθίζει τις θεωρητικές αναλύσεις και τις τολμηρές σκηνές της "Φιλοσοφίας στο μπουντουάρ" κάνει το μυθιστόρημα αυτό το πιο ευανάγνωστο από τα έργα του "θείου" Μαρκήσιου. Σ' αυτό το σύγχρονο "Συμπόσιο", όπου το ρόλο της Διοτίμας παίζει ο φοβερός ακόλαστος και δεινός φιλόσοφος Ντολμανσέ, ένα νεαρό μέλος της γαλλικής αριστοκρατίας μόλις βγαλμένο από το παρθεναγωγείο μυείται στη θεωρία και την πράξη της ανατρεπτικής σαδικής κοσμοαντίληψης.
| Gaston Smith «La philosophie dans le boudoir» de Sade, publiée autour de 1925 |
ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥΣ
«Ηδονιστές όλων των ηλικιών,όλων των φυλών, σε σας και μόνο προσφέρω αυτό το έργο. Τραφείτε με τις αρχές του: ευνοούν τα πάθη σας, πάθη για τα οποία σας φοβερίζουν οι πεζοί ηθικολόγοι, πάθη που δεν είναι, ωστόσο, παρά τα μέσα που χρησιμοποιεί η Φύση για να οδηγήσει τον άνθρωπο προς τους σκοπούς που του προδιαγράφει. Δώστε αυτί μονάχα σ΄αυτές τις γλυκές παρορμήσεις, γιατί μόνο η δική τους φωνή μπορεί να σας οδηγήσει στην ευτυχία. Γυναίκες λάγνες, κάνετε πρότυπο σας την ηδονική Σαιντ-Ανζ. Ακολουθώντας το παράδειγμα της αδιαφορήστε για κάθε τι που εναντιώνεται στους θείους νόμους της ηδονής με τους οποίους ήταν δεμένη σ’ ολόκληρη τη ζωή της. Εσείς, νεαρές παρθένες, που τόσο καιρό σας χαλιναγωγουσαν τα παράλογα και επικίνδυνα δεσμά μιας φανταστικης Αρετης και μιας αηδιαστικής θρησκείας, μιμηθείτε τη φλογερή Ευγενία. Βιαστείτε να καταστρέψετε τις γελοίες συνταγές με τις οποίες σας εμπότισαν ηλίθιοι γονείς».
«Ηδονιστές όλων των ηλικιών,όλων των φυλών, σε σας και μόνο προσφέρω αυτό το έργο. Τραφείτε με τις αρχές του: ευνοούν τα πάθη σας, πάθη για τα οποία σας φοβερίζουν οι πεζοί ηθικολόγοι, πάθη που δεν είναι, ωστόσο, παρά τα μέσα που χρησιμοποιεί η Φύση για να οδηγήσει τον άνθρωπο προς τους σκοπούς που του προδιαγράφει. Δώστε αυτί μονάχα σ΄αυτές τις γλυκές παρορμήσεις, γιατί μόνο η δική τους φωνή μπορεί να σας οδηγήσει στην ευτυχία. Γυναίκες λάγνες, κάνετε πρότυπο σας την ηδονική Σαιντ-Ανζ. Ακολουθώντας το παράδειγμα της αδιαφορήστε για κάθε τι που εναντιώνεται στους θείους νόμους της ηδονής με τους οποίους ήταν δεμένη σ’ ολόκληρη τη ζωή της. Εσείς, νεαρές παρθένες, που τόσο καιρό σας χαλιναγωγουσαν τα παράλογα και επικίνδυνα δεσμά μιας φανταστικης Αρετης και μιας αηδιαστικής θρησκείας, μιμηθείτε τη φλογερή Ευγενία. Βιαστείτε να καταστρέψετε τις γελοίες συνταγές με τις οποίες σας εμπότισαν ηλίθιοι γονείς».
Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου
| Gaston Smith «La philosophie dans le boudoir» de Sade, publiée autour de 1925 |
Οι παραδοσιακές αξίες και ο οξυδερκής κύριος Ντε Σαντ σήμερα
Από τον Δήμο Μαρουδή
Μαρκήσιος ντε Σάντ
Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ
μτφρ.: Βασίλης Καλλιπολίτης
εκδόσεις Εξάντας
Το μυθιστόρημα Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ είναι ένα βιβλίο καθ' όλα προκλητικό. Ο συγγραφέας, ο μαρκήσιος Ντε Σαντ (marquis de Sade), μέσα από την περιγραφή ενός σεξουαλικού οργίου καταφέρεται εναντίον των περισσότερων θεμελιακών αξιών του δυτικού πολιτισμού, ασκώντας σ' αυτές μια οξυδερκή κριτική και τελικά απορρίπτοντάς τες. Λίγα λόγια για την υπόθεση του βιβλίου: Κάποια άτομα της υψηλής γαλλικής κοινωνίας συναντιούνται σ' έναν συγκεκριμένο χώρο, με σκοπό ν' ανταλλάξουν απόψεις αλλά και για να χαρούν, από κοινού, τις χαρές του έρωτα. Καταφτάνει, επίσης, εκεί και μια νέα κοπέλα, η Ευγενία, την οποία οι αριστοκράτες θα θελήσουν να διδάξουν και να νουθετήσουν, αλλά και να μυήσουν στα μυστήρια της ερωτικής απόλαυσης - πράγμα που γίνεται. Αφού κυλήσει το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου μέσω σεξουαλικών οργίων και εστετίστικων συζητήσεων -στο μεγαλύτερο μέρος τους συνιστούν νουθεσίες και συμβουλές προς την νεαρή Ευγενία- ο Ντε Σαντ παραθέτει ένα εκτενές κείμενο, το οποίο τιτλοφορεί Αλλη μια προσπάθεια, Γάλλοι, για να γίνετε δημοκράτες. Το κείμενο αυτό συνιστά προκήρυξη επιδεξιότατα γραμμένη, η οποία καταφέρεται ενάντια στις κεντρικές αξίες που θεμελιώνουν τον δυτικό πολιτισμό -όπως είναι η απαγόρευση του φόνου, της κλοπής ή της βιαιοπραγίας- από τη σκοπιά του ηδονισμού και, φαινομενικά τουλάχιστον, του αμοραλισμού. Τούτο το ευφυέστατο κείμενο ακολουθεί η κορύφωση του σεξουαλικού οργίου των αριστοκρατών, σε συνδυασμό με μια πράξη ακραίας βιαιότητας απέναντι στη μητέρα της νεαρής Ευγενίας, η οποία έχει έλθει για να βρει την κόρη της.
| Gaston Smith «La philosophie dans le boudoir» de Sade, publiée autour de 1925 |
Την εκμηδενιστική κριτική του απέναντι στις πολιτισμικές αξίες την ασκεί ο Ντε Σαντ από τη σκοπιά των επιταγών της Φύσης και πάντοτε σύμφωνα με ό,τι είναι γι' αυτόν τον ίδιο κατ' ουσίαν ορθό: «Αν η νόηση διαπιστώσει ότι η ηθική στερεί από κάποιον πολύ περισσότερη υπαρξιακή ικανοποίηση απ' όση του δίνει η κοινωνική συμβίωση, τότε τον παρακινεί ν' αποφασίσει το έγκλημα» (Παναγιώτης Κονδύλης, ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Β', σ. 196). «Ο εγκληματίας δεν είναι κάποιος τυφλός και ακαταλόγιστος φαυλόβιος, αλλά δρα ψυχρά και ορθολογικά, όταν αυτό φαίνεται αναγκαίο» (στο ίδιο, σ. 196) . Επίσης, «ο Ντε Σαντ φαίνεται να αποδέχεται την ύπαρξη Θεού, για να την οδηγήσει ad absurdum - αφού ακριβώς η επίκληση ενός τέτοιου Θεού θα εμφάνιζε το έγκλημα ως θεοθέλητη πράξη: αλλιώς θα ήταν ανεξήγητος ο τόσο σημαντικός ρόλος του τελευταίου σε τούτον τον "κόσμο του Θεού". Ο εγκληματίας τού Ντε Σαντ δεν εξεγείρεται ενάντια σ' έναν ανύπαρκτο Θεό, αλλά ενάντια στην πλασματική, βέβαια, αλλά εξαιρετικά δραστική ιδέα του Θεού, στον βάθμο που τούτη εδώ συναρτάται με την ηθική συνείδηση, καταφέρνοντας να παραλύει τη βούληση προς έγκλημα και να κατασιγάζει έτσι τη φωνή της Φύσης. Με την έννοια αυτή, το έγκλημα σημαίνει την αποκλειστική κυριαρχία του ανθρώπου στον κόσμο μετά τον θάνατο του Θεού μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση. Το πρωτείο του εγκλήματος ισοδυναμεί με το πρωτείο του ανθρώπινου στοιχείου απέναντι στο θεϊκό - όταν ο άνθρωπος είναι φύση και η φύση δεν γνωρίζει καλό και κακό» (στο ίδιο, σ. 198).
Κατ' αυτόν τον τρόπο ο Ντε Σαντ εμφανίζεται ως ένας συνεπής διαφωτιστής: Οι μύδροι που εξαπολύει ενάντια στην παραδοσιακή ηθική έχουν ως βάση το αίτημα για άρση της καταπίεσης, και μάλιστα από τη σκοπιά της ανθρώπινης σωματικότητας και του δικαιώματος του διαχρονικού ανθρώπου στην ηδονή. Πέραν όμως τούτων, ο Ντε Σαντ θέτει πραγματικά το δάχτυλό του «επί τον τύπον των ήλων» καθώς με αυτόν τον τρόπο κατορθώνει να καταδείξει και ν' αποκαλύψει μέσα σε όλη της τη γύμνια την εξουσιαστική και αυταρχική διάσταση του Διαφωτισμού, στον βαθμό που αυτή υπάρχει - ας θυμηθούμε τους Αντόρνο και Χορκχάιμερ. Θα λέγαμε απερίφραστα πως ο Ντε Σαντ μαζί με τον Νίτσε παρουσιάζουν ανάγλυφα στον σύγχρονο άνθρωπο το γεγονός πως δεν διαθέτουμε ούτε ένα αξιόπιστο ορθολογικό επιχείρημα ενάντια στον φόνο - το καλό και το κακό καθώς και η ηθική στο σύνολό της συνιστούν κοινωνικά μορφώματα - κάτι που η Εκκλησία πάντα ξεχνούσε.
| Unknown artist, Illustration for La Philosophie dans le boudoir by Marquis de Sade, London, 1795. The British Library, London |
Οταν το 1781 ο Ιμάνουελ Καντ πρωτοδημοσίευσε την «Κριτική του καθαρού λόγου», είχε σκεφθεί ν' αφιερώσει ένα τμήμα του συγγράμματός του στο τεράστιο, κατ' αυτόν, πρόβλημα των «Αντινομιών». Οι καντιανές αντινομίες καταπιάνονται με τα μεγάλα κοσμολογικά θέματα (της ύπαρξης του Θεού και της αναγκαιότητας στον κόσμο, της διαιρετότητας της ύλης κ.λπ.). Εν προκειμένω, η μέθοδος του Καντ συνίσταται στο να συγκροτήσει τα ανώτερα προβλήματα -θεματικές τής σκέψης- ανά ζεύγη αντινομιών, π.χ. Θέση: στον Κόσμο υπάρχει ένα άπειρο, αιώνιο και απόλυτα αναγκαίο, Υπέρτατο Ον. Αντίθεση: Στον κόσμο δεν υπάρχει κάποιο άπειρο, αιώνιο και απόλυτα αναγκαίο Ον. Ή, Θέση: Η ύλη είναι σε απεριόριστο βάθρο διαιρετή. Αντίθεση: Η ύλη δεν είναι απεριόριστα διαιρετή. Σύμφωνα με τον γερμανό στοχαστή, σε ανάλογες αποφάνσεις φτάνει η ανθρώπινη σκέψη όταν επιχειρεί να σκεφτεί πέραν αυτού που είναι εμπειρικά προσπελάσιμο, π.χ. δεν μπορούμε να έχουμε καμία εμπειρική γνώση για την πραγματικότητα ή μη του Θεού· κατά συνέπεια, κάτι τέτοιο μπορούμε μεν «να το σκεφτόμαστε», μα δεν μπορούμε με τίποτε να έχουμε σχετικά με αυτό τις όποιες θετικές βεβαιότητες.
Αυτό όμως που θέλουμε να επισημάνουμε είναι το εξής: στο σχήμα του Καντ η κάθε πρόταση συνιστά την προϋπόθεση για να διατυπωθεί η αντίθετή της, και αντίστροφα: Δεν μπορούμε να μιλάμε για την απειρότητα του κόσμου όταν δεν υπάρχει το ενδεχόμενο, από μια άλλη σκοπιά, τούτος ο κόσμος να είναι πεπερασμένος. Επίσης δεν μπορούμε να μιλούμε για έναν κόσμο μέσα σε όρια, αν δεν υπάρχει και το ενδεχόμενο τούτο ο κόσμος να είναι άπειρος. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο είναι που εντοπίζουμε τη μεγάλη προσφορά των επιχειρημάτων του Ντε Σαντ: Οι θέσεις του για έναν Θεό «βρικόλακα» ή «ανύπαρκτο» ή ακόμα για το ότι οι άνθρωποι πρέπει ανενδοίαστα να φτάνουν στον φόνο, γεννούν, «παράγουν» τις λογικά αντίθετές τους, ήτοι θέσεις για έναν «Θεό αγαθό και σοφό» ή ακόμα, θέσεις που προκρίνουν την οποιαδήποτε θεσμοθετημένη ηθική. Κατ' αυτήν την έννοια θα λέγαμε πως τούτη η ιδιότυπη διαλεκτική την οποία μας προτείνει ο γάλλος μαρκήσιος, όχι μόνο δεν ακυρώνει την πρόταξη μιας ηθικής και αξιών, μα αντιθέτως την ενισχύει. Μονάχα αν βρεθούμε μπροστά στο ενδεχόμενο ενός Θεού «κακούργου» (Ντε Σαντ), θα αντιληφθούμε τις πραγματικές διαστάσεις των θεολογικών αιτημάτων.
Από την άλλη πλευρά, φτάνουμε σε βαθιές πτυχές της ανθρώπινης αυτογνωσίας όταν θελήσουμε να πάρουμε στα σοβαρά ό,τι διαδραματίζεται στον χώρο της αρχαίας τραγωδίας. Ποιο είναι το έσχατο νόημα της ύβρεως του Οιδίποδα ή της, τελείως διαφορετικής, ύβρεως της Αντιγόνης; Ποια είναι η βιωματική εμπειρία του Αισχύλου όταν φτάνει να καταδικάσει τον Τιτάνα Προμηθέα σε αιώνια τιμωρία; Συνιστά, πιστεύουμε, ερώτημα το κατά πόσον η τραγική ύβρις αποτέλεσε μια πραγματικότητα προσβάσιμη ως εμπειρία για τον αρχαίο Αθηναίο, ενώ για τον πολίτη της μαζικής δημοκρατίας ενός παγκοσμιοποιημένου 21ου αιώνα είναι απλώς και μόνον ένας φιλολογικός όρος. Ακόμα κι έτσι όμως αν συμβαίνει, και αν πρέπει ο σύγχρονος άνθρωπος να ψάξει βαθιά μέσα του για να δει να σκιρτούν από εκεί τα έσχατα ερωτήματα, πάντως η ύβρις του τραγικού ήρωα δεν παύει να είναι ένα στάδιο, μια φάση, ίσως αναγκαία μέσα στην εναγώνια αναζήτηση του θείου εκ μέρους του ανθρώπου. Κατ' αυτή την έννοια παραμένει ανοιχτό το κατά πόσον ο Ντε Σαντ δεν υπήρξε μόνον ένας βλάσφημος ή αν πράγματι υπήρξε ένας υβριστής, με αξιώσεις τραγικού συγγραφέα. Η τόλμη του καθώς και το χιούμορ του παραμένουν απαράμιλλα, ενώ αυτός ο ίδιος δεσπόζει, κατήγορος και κριτής ενός πολιτισμού που με τον έλλογο χαρακτήρα του δημιούργησε περισσότερους αναξιοπαθούντες και θύματα από τους πολύ λιγότερους που είχαν την τύχη να δρέψουν τους καρπούς της ευημερίας και του πνεύματος.
Εχει ειπωθεί πως η γλώσσα που θα απέδιδε ιδανικά το ύφος του Ντε Σαντ, θα ήταν, όχι η καθομιλουμένη, μα η καθαρεύουσα. Ακόμα κι αν η ανάγνωση της ελληνικής μετάφρασης ενός μείζονος γάλλου συγγραφέα παραπέμπει πάντα στο πρωτότυπο, ας διαβάσουμε την καλή μετάφραση της «Φιλοσοφίας στο μπουντουάρ» που έχουμε στα χέρια μας, εισπράττοντας αυθεντική αισθητική απόλαυση. *
«Ελευθεροτυπία» Βιβλιοθήκη, Σάββατο 20 Νοεμβρίου 2010
Εκδόσεις ΚΑΤΣΑΝΟΣ, 2010, Μετάφραση: Κ.Δ. Λάλας
Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 1997,
Μετάφραση: Δημήτρης Χορόσκελης
Μετάφραση: Δημήτρης Χορόσκελης
Σειρά: Βιβλιοθήκη του Έρωτα
Links
Philosophy in the Bedroom (Αγγλική μετάφραση)
